Petitie, initiatief of verzoek

Menig gemeente vraagt zich af of en hoe ze de instrumenten petitie, burgerinitiatief, volksinitiatief en referendum(verzoek) moeten inzetten. Op basis van onze ervaringen het afgelopen decennium volgt hier een bespreking van het zwaarste instrument naar het lichtste instrument. Afwegingen bij elk instrument zijn: populariteit, burgertevredenheid, incidentele kosten en beheerskosten.

Hoog- of laagdrempelig

De eerste afweging is of er een hoge of lage drempel nodig is voor burgers om zich te melden bij de volksvertegenwoordiging. De laagst mogelijke drempel is het klikken op een icoontje om te stemmen. Denk aan iets leuk vinden op Facebook. De hoogst mogelijke drempel is het invullen van een voorgedrukt ondertekeningsformulier op papier met veel persoonlijke informatie en een handtekening. Een gangbare tussenweg is het vragen om een minimum aan persoonsgegevens en een e-mailadres, daar werkt Petities.nl mee.

Een- of tweerichtingsverkeer

De tweede afweging is of de burger het antwoord ook te horen krijgt. Als men anoniem klikt, iets leuk vindt, maar ook als men via DigiD een stem indient dan is het niet mogelijk of heel moeilijk om alle burgers ook een bericht terug te sturen. Hoogstens is de uniciteit van de ondertekenaar vastgesteld. Vraag je om een e-mailadres, dan is het mogelijk om een e-mail terug te sturen. Petities.nl is hierop ingericht, wij vinden een dergelijke dialoog erg belangrijk.

Strenge controle of slechts peiling

Als er veel op het spel staat, dan is het van groot belang om fraude te voorkomen. Het organiseren van een volksinitiatief waar honderdduizenden burgers voor naar de stembus gaan is niet triviaal. Zeker als een positieve uitkomst overgenomen moet worden. Dan wil je voorkomen dat iemand geautomatiseerd of met een leger goedkope arbeidskrachten openbare registers van burgers invoert als ondertekenaar.

Voor- en natraject

De drempel verhogen kan zowel in het voor- als natraject (of allebei). In het voortraject worden de ondertekeningen verzameld, in het natraject moet er gevolg gegeven worden aan het verzamelen van de ondertekeningen. Het is goedkoper om de drempel in het voortraject te verhogen. De ondertekeningen die niet ingezameld zijn hoeven ook niet verwerkt te worden en hebben ook geen gevolgen. Het nadeel hiervan is dat burgers zich tegengewerkt voelen. Dat het ze moeilijk wordt gemaakt wekt de indruk dat hun participatie ongewenst is. Dit is een hoge prijs. Door de drempels te verplaatsen naar het natraject en de eisen bij de burgers neer te leggen wordt de verantwoordelijkheid ook gedeeld. Als het de burgers bijvoorbeeld niet lukt om met vrijwilligers een referendumkrant te bezorgen, dan is er kennelijk niet genoeg draagvlak.

Referendumverzoek Aan een referendum gaat een referendumverzoek vooraf. Als het verzoek laagdrempelig is dan kan je verwachten dat er vaker referenda georganiseerd worden.

De belangrijkste afweging daarbij is of er draagvlak is voor wat de (dure) stembusgang kost, zeker als de opkomst bij het referendum tegenvalt. Voor een geintje ontbreekt het draagvlak terwijl er wel draagvlak bestaat voor een heet hangijzer waarbij veel burgers zich niet goed vertegenwoordigd voelen door de volksvertegenwoordiging.

Als het referendumverzoek laagdrempelig is, dan ligt het voor de hand in het volgende stadium een drempel op te werpen voor de aanvragers. Immers, als er draagvlak voor het referendum is, dan zouden de aanvragers ook in staat moeten zijn om voorbereidende of misschien zelfs uitvoerende werkzaamheden voor de stembusgang te verrichten. Uit de schare ondertekenaars zijn dan intrinsiek gemotiveerde vrijwilligers te werven. Voor een geintje is dat veel moeilijker, zo niet onmogelijk. Dit moet de kosten drukken, maar helpt de initiatiefnemers ook inhoudelijk. De medestanders kunnen wat doen: de referendumkrant verspreiden of het bemensen van informatiepunten bijvoorbeeld.

De andere optie is om drempels op te werpen bij het referendumverzoek zelf. Bijvoorbeeld door ook adresgegevens, geboortedatum en een handtekening te vragen. Dit is frustrerend voor burgers omdat ze de noodzaak ervan vaak niet zien. Ze voelen zich tegengewerkt. Als het ontbreekt aan vrijwilligers om het referendum voor te bereiden en uit te voeren, dan valt de overheid weinig te verwijten. Er is daarmee aantoonbaar te weinig draagvlak voor het referendum. Er zijn dan wel extra maatregelen nodig om te voorkomen dat kapitaalkrachtige partijen een referendum en de benodigde vrijwilligers kunnen ‘kopen’. Bijvoorbeeld door een bezwaarprocedure waarbij het referendum afgeblazen wordt als er bewijs is voor enige vorm van betaling of vergoeding van vrijwilligers.

Of een referendum wetgevend of raadgevend is heeft grote consequenties voor het verzoek. Omdat een wetgevend referendum het mandaat van de volksvertegenwoordiging kan vervangen staat dit op gespannen voet met de representatieve democratie. Dit kan een reden zijn om de voorbereiding en uitvoering hoogdrempelig te maken. Ook kunnen er in het natraject hele hoge eisen aan de opkomst en uitslag worden gesteld.

Als het raadgevend is, dan houdt de volksvertegenwoordiging altijd het laatste woord en kunnen de eisen laag liggen, zowel in voor- als natraject. Respectievelijk een makkelijk referendumverzoek en lage opkomst- en uitslag.

Een gangbare eis bij een hoogdrempelig referendumverzoek is die van een handtekening in combinatie met adresgegevens en een geboortedatum. Het doel hiervan is zekerheid te krijgen dat er niet meer dan één steunverklaring per individu kan worden gegeven. Bij burgerinitiatieven en helemaal bij petities speelt dit probleem niet omdat het niet lonend is om grootschalige identiteitsfraude te plegen. Het aantal dat dubbel ondertekent is heel klein; het gebeurt vaak per ongeluk en niet systematisch: iemand vergeet een eerdere ondertekening en tekent opnieuw. Met weinig moeite zijn deze er eventueel uit te filteren.

Bij een referendumverzoek kan grootschalige identiteitsfraude in theorie wel uit: neem een lijst namen uit het telefoonboek, maak e-mailadressen erbij aan en neem veel verschillende IP-adressen waarvandaan je robots of laagbetaalden laat ondertekenen. Bij elke technische drempel die opgeworpen wordt worden technici ook uitgedaagd om het te kraken. Bij bureaucratische obstakels in het natraject is deze beroepsgroep niet intrinsiek gemotiveerd. Er is geen eer aan te behalen. Deze obstakels zijn het terrein voor de spindokters, campagnevoerders, marketeers en juristen.

Volksinitiatief De afwegingen bij het volksinitiatief zijn voor het grootste deel vergelijkbaar met die over een referendum. Het verschil is dat het initiatief ligt bij het volk, in tegenstelling tot een referendum dat een reactie (advies of blokkade) is op een initiatief van de volksvertegenwoordiging (of haar bestuurders).

Burgerinitiatief

Verwarrend begrip, hoge drempel vaak, heel populair bij overheden, niet bij burgers. Raad is niet verplicht er gevolg aan te geven. Verkwist hoogstens wat debattijd in de raad, maar dat is afhankelijk van de raadsleden. Een onzinnig geintje dat toch op de agenda komt kan in enkele minuten worden afgehandeld. Kosten daarvan zijn veel lager en het is politiek interessanter dan de drempel te verhogen. De grootste drempel voor burgers is om fysiek op te komen dagen. Als de initiatiefnemer van een burgerinitiatief niet reageert op een uitnodiging om het toe te lichten of niet op komt dagen dan wordt het afgevoerd van de agenda.

Petitie

Niets doen, petitieloket nemen, veel ermee doen. Populairst na stemmen bij verkiezingen.